โรฮิงญา: จากบ้านมากว่า 6 ปี เล่าขานตัวตนผ่านสัญลักษณ์แห่งความทรงจำ

ซะละมาตุลลอฮ์ (Salamatullah) อายุ 42 ปี

ในปี 2560 ราว 2 เดือนก่อนหน้าเหตุการณ์จะลุกลาม  ซะละมาตุลลอฮ์มีเวลาตัดสินใจไม่มากนัก  ด้วยปรากฏว่าทางการเริ่มจับกุมชาวโรฮิงญาโดยไม่เลือกหน้า  เขาจึงเลือกหนีออกมาอย่างไม่รอช้า ทิ้งข้าวของทุกสิ่งไว้เบื้องหลัง  อย่างไรก็ตาม เขาก็ได้นำสิ่งที่เป็นของสำคัญในชีวิตติดตัวมาด้วย คือ รูปภาพสมาชิกครอบครัวของเขา เอกสารจากทางศาล ผ้าห่ม ปิ่นโตใส่อาหาร และตะกร้าใบหนึ่งเพื่อใส่ของเหล่านี้

"ฉันมีเวลาเก็บข้าวของมาได้เท่านี้แหละ  พวกรูปภาพนี่ต้องเอามาด้วยให้ได้ มันเป็นกำลังใจให้ตลอด 2 วันที่หนีออกมา" เขาเล่า 

ส่วนเอกสารที่เขาได้มาจากศาลก็มีที่มาที่ไป "ฉันต้องเสียค่าปรับ จึงได้ออกมาจากคุก" เขาเล่าถึงโทษทัณฑ์ที่เขาถูกลงโทษโดยไร้สาเหตุ  "ฉันพกใบนี้ติดตัวไว้เป็นสรณะ แสดงให้เห็นถึงความอยุติธรรมที่พวกเราต้องทนรับไว้" 

ในขณะที่ซะละมาตุลลอฮ์หนีออกมาโดยลำพัง  โดยแยกกันกับซุบีฏอระ (Subitara) ภรรยาของเขาที่พาลูกอีก 3 คนไปด้วย  หลังจากที่ต่างฝ่ายต่างต้องบุกป่าฝ่าดง พวกเขาก็ได้พบกันอีกครั้งในพื้นที่ค่ายพักพิง

แม้อยู่ในค่ายพักพิงแล้ว ซะละมาตุลลอฮ์ยังคงมีเรื่องทุกข์ใจ เขามักเปรยว่าไม่รู้พวกเขาจะมีโอกาสได้กลับบ้านอีกหรือไม่ "ทุกวันที่ผ่านไป ฉันเองก็แก่ตัวลงเรื่อยๆ แต่ยังไม่เห็นปลายทางว่าเรื่องนี้จะจบอย่างไร" เขากล่าว สิ่งสำคัญที่สุดสำหรับเขาก็คือลูกทั้ง 3 คน "ความคิดว่าลูกๆ ของฉันจะมีอนาคตอย่างไรถ้าเรายังคงมีชีวิตเช่นนี้ แค่ก็ทำให้หลับไม่ลงแล้ว ฉันแค่หวังไว้เหนือสิ่งอื่นใด ให้พวกเขาได้มีโอกาสเรียนหนังสือสูงๆ กับมีสิทธิเสรีภาพอันชอบธรรม"

อับดุลชะกูร (Abdulshakour) อายุ 43 ปี

เมื่อครั้งยังอยู่เมียนมา อับดุลชะกูร วัย 43 ปี หาเลี้ยงชีพจากการทอดแหอวนหาปลาตามลำน้ำต่างๆ แล้วนำปลาที่ได้ไปขายที่ตลาดละแวกนั้น  การมีลูกถึง 7 คน ชีวิตของอับดุลชะกูรจึงไม่พ้นเรื่องการหารายได้เลี้ยงปากท้องครอบครัว  จนกระทั่งเหตุการณ์วันที่ 25 สิงหาคม พ.ศ. 2560 ที่พลิกชีวิตของเขาไปตลอดกาล

เมื่อชุมชนใกล้เคียงตกเป็นเป้าหมายการโจมตี มีการปะทะเกิดขึ้นรอบหมู่บ้าน ความโกลาหลก็เกิดขึ้น "ทุกคนแตกตื่นหนีเอาตัวรอด" อับดุลชะกูรเล่า จากความชุลมุนทำให้เขาพลัดหลงกับครอบครัวนานถึง 25 วัน แต่ก็ได้เจอหน้ากันอีกครั้งระหว่างเดินทางโดยเรือเล็กเพื่อไปยังบังกลาเทศ 

การอพยพหลบหนีมีข้อจำกัดหลายอย่าง ผู้คนจึงได้รับคำแนะนำว่าควรนำสิ่งของสำคัญติดตัวไปเพียงชิ้นเดียว สำหรับอับดุลชะกูรแล้ว สิ่งของชิ้นนั้นเดาได้ไม่ยาก มันคือแหจับปลานั่นเอง "ฉันเชื่อว่าฉันจะได้ใช้งานมันที่นี่ (ค่ายผู้ลี้ภัย)" เขาว่า ทว่าปัญหาด้านสุขภาพทำให้เขาไม่สามารถจับปลาในที่อยู่ใหม่ดังหวังได้

การใช้ชีวิตในค่ายพักพิงผู้อพยพเองก็มีความยากลำบาก "ตั้งแต่ปี 2565 ก็มีคนอพยพเข้ามาตลอด แต่ว่าพื้นที่ค่ายไม่ได้ขยายตาม" เพื่อให้มีมื้ออาหารที่หลากหลายและเพียงพอ หลายครอบครัวก็นำพืชผักที่ปลูกเป็นอาหารมาซื้อขายแลกเปลี่ยนกัน "เราจะกินแต่ปลาไม่ได้หรอก" อับดุลชะกูรกล่าวเสริม ชี้ถึงความจำเป็นในการได้รับสารอาหารที่ครบถ้วน  เมื่อลูกของเขาคลอดที่นี่ก็ยิ่งทำให้สถานการณ์ดูน่ากังวลยิ่งไปอีก  

ของชิ้นหนึ่งที่ดูเด่นชัดคือป้ายเลขที่บ้านที่เขานำมาด้วย  มันเป็นเหมือนภาพชีวิตที่หยุดนิ่งไว้กลางการเคลื่อนไหวของกาลเวลา เป็นสิ่งยึดโยงให้เขาหวนนึกถึงความทรงจำและความเป็นอยู่ในอดีต 

เมื่อเขาติดต่อกับพี่น้องผู้ชาย 2 คนของภรรยาซึ่งยังคงอยู่ในเมียนมา จึงทราบข่าวคราวว่าได้มีมาตรการจำกัดการเดินทางชาวโรฮิงญา ส่งผลให้การเดินทางไปยังพื้นที่ปลอดภัยเป็นเรื่องยากลำบากมากกว่าเดิม สำหรับอับดุลชะกูรแล้ว ใจของเขายังคงปักอยู่กับถิ่นที่อยู่อาศัยเดิมในเมียนมา  "ฉันยังคงคิดถึงถิ่นที่เคยอยู่ คิดถึงครอบครัว และยังหวังอยู่ตลอดว่าจะได้กลับไป" เขาเล่าความในใจ ซึ่งไม่แตกต่างกับอีกหลายคนที่ประสบชะตากรรมเดียวกัน 

มิลัวะอ์ (Melua) อายุ 65 ปี

มิลัวะอ์ในวัย 65 ปี เดินทางมาถึงจุดเปลี่ยนในชีวิต  สถานการณ์ที่ตึงเครียดมากขึ้นบีบบังคับให้ครอบครัวเธอจำต้องหนีออกมา จนกระทั่งเดินทางมาถึงค่ายพักพิงในวันอีดิลอัฎฮาของปี 2560 (Eid al-Adha - วันสำคัญในศาสนาอิสลาม) เมื่อต้องตัดสินใจโดยด่วนว่าจะนำอะไรติดตัวไปบ้าง เธอเล่าว่า "ในขณะที่ทุกอย่างฉุกละหุกไปหมด ฉันก็เลือกหยิบเอกสารสำคัญมาบางส่วน กับแฟ้มภาพของครอบครัวเราซึ่งมีสูติบัตรของลูกสาวฉัน กับภาพถ่ายรวมสมาชิกในครอบครัว  ส่วนที่เหลือฉันทิ้งไว้เลย แม้แต่เสื้อผ้าที่เพิ่งซักเสร็จมาใหม่ๆ" 

การเลือกของมิลัวะอ์มาจากการมองโลกตามความเป็นจริง  เอกสารเหล่านี้นอกจากเป็นวัตถุเชิงสัญลักษณ์ของเชื้อสายตระกูลของเธอแล้ว มันยังมีประโยชน์กับการยืนยันตัวตนในภายภาคหน้า  เรื่องราวความรุนแรงทั้งหมดที่เกิดขึ้นในช่วงหลายปีที่ผ่านมาเรียกว่ากลับตาลปัตรอย่างสิ้นเชิงเมื่อเทียบกับความสงบสุขในชีวิตก่อนหน้า

เธอจำภาพชีวิตของเธอเมื่อครั้งยังอยู่ในเมียนมาได้อย่างชัดเจนแจ่มแจ้ง ทั้งเสาบ้าน รั้ว ผืนแผ่นดินที่ตนเป็นเจ้าของ ฝูงไก่ที่เลี้ยงไว้ และมุมโปรดที่เธอมักไปรับประทานอาหาร  ยิ่งหวนคำนึงถึงเรื่องที่เกี่ยวกับบ้านเกิดเมืองนอนของเธอมากเท่าไร ความรู้สึกภายในก็พรั่งพรูออกมาเท่านั้น "ถ้าพูดถึงเรื่องพวกนี้ทีไรก็กลั้นน้ำตาไม่อยู่" เธอว่า 

อย่างไรก็ดี การตัดสินใจกลับสู่มาตุภูมิของเธอก็ขึ้นอยู่กับเงื่อนไขบางประการ เธอขยายความว่า "ถ้าเราจะกลับไป ก็ต้องเห็นว่ามีหลักประกันความปลอดภัยในชีวิต มีการยอมรับ ไม่ถูกกีดกัน มีสิทธิเสรีภาพของพลเมือง และมีอนาคตสำหรับคนรุ่นหลังของเรา โดยเฉพาะโอกาสการเข้าถึงการศึกษา"

ท่ามกลางชุมชนของผู้พลัดถิ่น มันยังคงมีความหวังสำหรับอนาคตที่ดีกว่าและช่องทางในการได้รับการศึกษาสำหรับลูกหลานของเธอ ซึ่งสิ่งนี้ยังคงเป็นแรงขับเคลื่อนจิตวิญญาณของมิลัวะอ์อยู่ในเวลานี้

ฮะบิบัลลอฮ์ (Habibullah) อายุ 52 ปี

ฮะบิบัลลอฮ์ วัย 52 ปี หาเลี้ยงชีพโดยการเป็นคนขับรถ รับส่งผู้โดยสารระหว่างพื้นที่สองฟาก  มีลูกสาว 2 คน และลูกชาย 2 คน  เขาเล่าเรื่องราวเมื่อครั้งชีวิตยังสงบสุขก่อนเกิดเหตุการณ์ในปี 2560 

เมื่อเหตุรุนแรงลุกลามใหญ่โต ผู้ที่ได้รับความเดือดร้อนก็คือประชาชนคนธรรมดาอย่างเช่นฮะบิบัลลอฮ์ "หมู่บ้านของเราตกเป็นเป้าของการโจมตี" การนึกถึงเหตุการณ์ในอดีตทำให้เขาไม่สบายใจ  "ถ้าขืนยังอยู่ที่นั่นต่อก็จะเป็นอันตราย  เราไม่มีทางเลือกอื่นแล้ว  มีแค่การออกมาหรืออยู่ต่อไปแบบเสี่ยงชีวิต"  พวกเขามีเวลาเพียงไม่กี่วันที่จะเลือกการตัดสินใจครั้งใหญ่ จนกระทั่งแนวการสู้รบเข้าประชิดใกล้มา ฮะบิบัลลอฮ์และเพื่อนบ้านจึงหนีไปหลบภัยชั่วคราวในเทือกเขา

“ฉันเดินทางไปเรื่อยๆ มาถึงแม่น้ำที่เป็นชายแดนบังกลาเทศ ระยะทางราว 50 ไมล์ (ประมาณ 80 กม.)" ฮะบิบัลลอฮ์เล่า "ฉันต้องหลบๆ ซ่อนๆ  รู้สึกตลอดว่ามีอันตรายอยู่รอบตัว ทั้งเสียงปืนลั่นกระหน่ำมาจากไกลๆ หรือว่ารูกระสุนที่เห็นพรุนเต็มไปหมด" ความชุลมุนทำให้ต่างคนก็หลงกระจัดกระจายไป แต่ก็กลับมาพบกันที่ค่ายพักพิงผู้ลี้ภัย 

แม้สถานการณ์จะดูสิ้นหวังแต่ฮะบิบัลลอฮ์ก็ตั้งสติไว้ได้ เขาจึงไม่ลืมที่จะพกเอกสารสำคัญต่างๆ กับใบอนุญาตขับรถมาด้วย "ในเวลาชี้เป็นชี้ตายแบบนี้ ฉันมีเอกสารพวกนี้เป็นสิ่งยืนยันตัวตนของฉัน" เขาทราบดีถึงถึงอุปสรรคที่อาจพบเมื่อต้องไปเยือนต่างถิ่น เขาจึงเล็งเห็นได้ว่าเอกสารเหล่านี้จะมีค่าอย่างยิ่งในการบ่งบอกอัตลักษณ์ของตน และยังให้ความรู้สึกมั่นคงในชีวิตได้บ้างในสภาพแวดล้อมที่ไม่คุ้นตา

เมื่อพูดถึงอนาคตในภายภาคหน้า ฮะบิบัลลอฮ์เผยความปรารถนาแรงกล้าอันจะได้กลับไปยังแผ่นดินเกิดของตน "ถ้าเหตุการณ์บ้านเมืองมันสงบลง ฉันก็จะกลับไปเมียนมาอย่างแน่นอน  คงไม่มีใครเต็มใจทิ้งบ้านเกิดตัวเองไปหรอก  ไม่มีใครอยากจะเป็นคนไร้รัฐที่ไม่มีสิทธิไม่มีความคุ้มครองใดๆ แบบนี้"  น้ำเสียงของเขาทอดคำนึงถึงความหลังแสนชื่นมื่น "ฉันคิดถึงทุกอย่างเกี่ยวกับเมียนมา ครอบครัว สนามหญ้า ฝูงสัตว์ บ้าน และหลุมฝังศพของพ่อแม่"

องค์การแพทย์ไร้พรมแดน (Médecins Sans Frontières - MSF) ยังคงเดินหน้าดำเนินการให้ความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมในการช่วยเหลือทางการแพทย์ ให้กับผู้ลี้ภัยชาวโรฮิงญาเข้ามาที่ค่ายพักพิงผู้ลี้ภัยนี้โดยตลอด  ทางองค์การฯ ปฏิบัติภารกิจในประเทศบังกลาเทศตั้งแต่ปี 2528  และในพื้นที่เมืองค็อกซ์เบซาร์ตั้งแต่ปี 2552 โดยเริ่มจากการก่อตั้งโรงพยาบาลสนามกุตุปาลอง (Kutupalong) ซึ่งให้บริการกับทั้งผู้ลี้ภัยและพลเมืองท้องถิ่น  ภายหลังการอพยพเข้ามาระลอกใหญ่เมื่อปี 2560 ของชาวโรฮิงญาซึ่งหนีเอาชีวิตรอดจากความพยายามกวาดล้างชาติพันธุ์ในเมียนมา ทางองค์การฯ ก็ได้เสริมทัพการดำเนินงานในบังกลาเทศเพื่อรองรับจำนวนผู้ต้องได้รับบริการทางการแพทย์ที่มีเพิ่มขึ้น  จนกระทั่งปี 2562 ก็ได้มีการยกระดับความสามารถในการรองรับการรักษาพยาบาลระยะยาว สำหรับผู้ป่วยโรคเรื้อรัง อย่างเช่น ความดันโลหิตสูงและโรคเบาหวาน 

ไม่ว่าจะเป็น ซะละมาตุลลอฮ์ อับดุลชะกูร ฮะบิบัลลอฮ์ และมิลัวะอ์ เป็นตัวอย่างส่วนหนึ่งของผู้อพยพอีกจำนวนนับไม่ถ้วนซึ่งต่างก็มีสิ่งของบางอย่างอันมีคุณค่าทางจิตใจ ทำให้มีกำลังก้าวต่อไป และให้ระลึกถึงประวัติศาสตร์ของตน  การเดินทางของพวกเขายังคงดำเนินต่อไปแม้จะมีอุปสรรคกั้นขวาง  พร้อมมีวัตถุแห่งความทรงจำเป็นสิ่งที่ยึดเหนี่ยวไว้ให้กำลังใจ