ไวรัสตับอักเสบซี: เพชฌฆาตเงียบ

โรคตับอักเสบคืออาการที่ตับเกิดการอักเสบขึ้น ซึ่งอาจเกิดจากไวรัส 5 ชนิดต่อไปนี้ ได้แก่ ไวรัสตับอักเสบเอ บี ซี ดี และอี  ในบรรดาไวรัสเหล่านี้ ไวรัสตับอักเสบซีถือเป็นชนิดหนึ่งที่ร้ายแรงที่สุดและรักษายากที่สุด  ไวรัสตับอักเสบซีมีทั้งหมด 8 รูปแบบพันธุกรรมหรือ 8 สายพันธุ์ และ 86 ชนิดย่อย ในจำนวนนี้มี 19 ชนิดย่อยที่เพิ่งพบใหม่เมื่อไม่นานมานี้ ทั้งจำนวนสายพันธุ์และชนิดย่อยของไวรัสตับอักเสบซี ประกอบกับธรรมชาติของไวรัสชนิดอาร์เอ็นเอที่มีกรดไรโบนิวคลีอิก (RNA) เป็นสารพันธุกรรมซึ่งสามารถกลายพันธุ์ได้อย่างรวดเร็วทำให้ไวรัสตับอักเสบซีรักษาได้ยากมาก

ไวรัสตับอักเสบซีจัดเป็น “เพชฌฆาตเงียบ” เพราะผู้คนมักไม่รู้ตัวว่าติดเชื้อและไม่ได้รับการรักษานานหลายปี ผู้ป่วยไม่มีอาการของโรคจึงมักไม่ได้พยายามหาหนทางรักษา

ทั้งไวรัสตับอักเสบซีและเอชไอวีล้วนเป็นไวรัสชนิดอาร์เอ็นเอ (RNA) ซึ่งจะเข้าไปเพิ่มจำนวนสารพันธุกรรมของไวรัสในไซโทพลาซึมหรือของเหลวภายในเซลล์ที่อยู่รอบนิวเคลียส แม้ว่าไวรัสตับอักเสบซีจะเป็นฟลาวิไวรัสและเอชไอวีเป็นเรโทรไวรัส แต่ไวรัสทั้งสองตัวนี้กลายพันธุ์ได้อย่างรวดเร็ว ทำให้พัฒนาวัคซีนสำหรับป้องกันได้ยาก

ผู้ป่วยสามารถติดเชื้อไวรัสทั้ง 2 ชนิดพร้อมกันได้ เรียกว่ามีการติดเชื้อร่วม องค์การอนามัยโลกประเมินว่าไวรัสตับอักเสบซีส่งผลกระทบต่อผู้ป่วยเอชไอวีประมาณ 2-15% ทั่วโลก และในจำนวนนี้มากถึง 90% เป็นกลุ่มผู้ใช้ยาด้วยวิธีฉีด (PWID) ทั่วโลกต้องแบกรับภาระผู้ติดเชื้อร่วมไวรัสตับอักเสบซีและเอชไอวี 2.75 ล้านคน ในจำนวนนี้ 1.3 ล้านคนเป็นกลุ่มผู้ใช้ยาด้วยวิธีฉีด ซึ่งการติดเชื้อร่วมในลักษณะนี้พบได้มากที่สุดในแถบแอฟริกาและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ไวรัสตับอักเสบซีเป็นเชื้อที่อยู่ในเลือด แพร่ระบาดเข้าสู่ร่างกายผ่านทางกระแสเลือด โดยการถ่ายเลือดหรือการฉีดยาอย่างไม่ปลอดภัย ไวรัสนี้ยังอาจแพร่กระจายได้ในสภาวะทางสาธารณสุขที่ไม่ปลอดภัย ทั้งการให้เลือดหรือเกล็ดเลือดโดยที่ไม่มีการตรวจคัดกรองก่อน และกิจกรรมทางเพศต่างๆ ที่ทำให้สัมผัสถูกเลือด

นักวิทยาศาสตร์เชื่อว่าไวรัสตับอักเสบซียังอาจถ่ายทอดจากแม่สู่ลูกระหว่างการตั้งครรภ์ได้ด้วย แม้ว่าองค์การอนามัยโลกจะระบุว่าการแพร่ระบาดของไวรัสด้วยวิธีนี้อาจพบได้ไม่บ่อยนักก็ตาม

ไวรัสตับอักเสบซีเป็นโรคตับอักเสบชนิดที่ร้ายแรงที่สุดชนิดหนึ่ง องค์การอนามัยโลกประเมินว่าในปี 2559 มีผู้เสียชีวิตจากไวรัสตับอักเสบซีร่วม 400,000 คน โดยส่วนมากเกิดจากภาวะแทรกซ้อน เช่น โรคตับแข็งหรือโรคมะเร็งตับ จากสถิติในจำนวนผู้ป่วยไวรัสตับอักเสบซีทุก 100 คน จะมีผู้ป่วยประมาณ 5-25 คนที่จะพัฒนาไปเป็นโรคตับแข็งภายในเวลา 10-20 ปี

ผู้ป่วยไวรัสตับอักเสบซีจะมีโอกาสเกิดโรคตับแข็งมากขึ้น หากเป็นเพศชาย อายุเกิน 50 ปี บริโภคแอลกอฮอล์ หรือเป็นโรคไขมันพอกตับที่ไม่ได้เกิดจากแอลกอฮอล์หรือติดเชื้อไวรัสตับอักเสบบีหรือเอชไอวีร่วมด้วย

แต่ไวรัสตับอักเสบซีเป็นโรคที่รักษาให้หายได้ 

เมื่ออยู่ในร่างกายไวรัสตับอักเสบซีจะเข้าไปภายในพูของตับ ซึ่งเป็นหน่วยที่เล็กจนมองด้วยตาเปล่าไม่เห็นที่ทำให้ตับทำงานได้ตามปกติ โดยไวรัสตับอักเสบซีสามารถเจาะทะลุเซลล์เพื่อดำรงชีวิตและเพิ่มจำนวนได้ไม่ต่างจากไวรัสชนิดอื่นๆ

เมื่อร่างกายรับรู้ว่าถูกคุกคามจะส่งเซลล์ในระบบภูมิคุ้มกันซึ่งเป็นด่านหน้าไปจัดการกับเชื้อโรค แต่การกำจัดไวรัสก็ทำลายเซลล์ของตับที่ไวรัสเข้าไปอาศัยอยู่ด้วยเช่นกัน

ข้อมูลจากองค์การอนามัยโลกระบุว่าผู้ติดเชื้อประมาณ 30% มีโอกาสจะกำจัดไวรัสนี้ออกไปจากร่างกายได้ภายในเวลา 6 เดือนโดยไม่ต้องได้รับการรักษา

แต่โดยมากเซลล์ของระบบภูมิคุ้มกันจะไม่สามารถทำงานได้อย่างเต็มที่ การติดเชื้อจะกลายเป็นอาการป่วยเรื้อรังหลังจาก 6 เดือนไปแล้ว เนื่องจากไวรัสจะเพิ่มจำนวนขึ้นอย่างต่อเนื่องและแพร่ไปติดตามพูต่างๆ ในตับซึ่งจะถูกทำลายลงโดยเซลล์ภูมิคุ้มกันของร่างกาย สิ่งที่เกิดขึ้นนี้จะนำไปสู่การเกิดภาวะพังผืดหรือเป็นแผลในตับ ตับจะหดเล็กลงและแข็งตัว หลอดเลือดภายในจะถูกบีบจนทำให้เลือดไม่ไหลเวียนไปหล่อเลี้ยง

ภาวะที่ตับเป็นพังพืดอาจจะนำไปสู่ภาวะตับแข็ง ซึ่งร้ายแรงกว่าและอาจทำให้เกิดความเสียหายชนิดที่แก้ไขไม่ได้ โรคตับแข็งเป็นปัจจัยเสี่ยงที่อาจก่อให้เกิดมะเร็งตับ ที่อาจเกิดขึ้นได้ในทุกระยะของการเป็นโรคตับ

ผู้ที่มีความเสี่ยงติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซีมากที่สุดคือกลุ่มผู้ใช้ยาด้วยวิธีฉีด กลุ่มผู้ที่อยู่ในเรือนจำหรือภาวะปิดที่สุขอนามัยต่ำ และกลุ่มคนที่ได้รับส่วนประกอบของโลหิตซึ่งติดเชื้อหรือผ่านการทำหัตถการที่มีการใช้อุปกรณ์แทงเข้าไปในร่างกายซึ่งไม่มีการควบคุมการติดเชื้อที่ดีเพียงพอ

บุคคลที่มีความเสี่ยงติดเชื้อมากกว่าปกติคือเด็กที่เกิดกับแม่ที่ติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซี ผู้ที่มีกิจกรรมทางเพศกับผู้ที่ติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซีหรือเอชไอวี และผู้ที่สักลายหรือเจาะตามร่างกาย

บุคลากรทางการแพทย์และบุคลากรด้านความปลอดภัยสาธารณะอาจสัมผัสกับเชื้อไวรัสตับอักเสบซีได้ หากได้รับบาดเจ็บจากของมีคม เช่น เข็มฉีดยาหรือมีดผ่าตัดที่ใช้กับผู้ป่วยไวรัสตับอักเสบซี

ควรปรึกษาแพทย์หากพบว่ามีอาการเหล่านี้ร่วมกัน ได้แก่ เป็นไข้ อ่อนเพลีย ไม่อยากอาหาร ผิวหนังและดวงตาเหลือง ปัสสาวะสีเข้ม คลื่นไส้และอาเจียน  หากคุณเป็นบุคคลกลุ่มเสี่ยงสูงที่อาจติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซี ควรพิจารณาเข้ารับการตรวจหาเชื้อ ซึ่งการติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซีส่วนมากมักไม่แสดงอาการนานนับสิบปีหลังได้รับเชื้อ 

ไวรัสตับอักเสบซีเป็นโรคที่รักษาได้ แต่ยังมีคนอีกหลายล้านคนที่ไม่สามารถเข้าถึงการรักษาได้เนื่องจากค่ารักษาที่แพง  การจะกำจัดโรคนี้ให้หมดไปได้จะต้องเปลี่ยนแปลงการวินิจฉัยและการรักษาโรคให้ได้อย่างเป็นรูปธรรม

การทดสอบเพื่อวินิจฉัยโรคที่ใช้กันอยู่ในปัจจุบัน คือการทดสอบทางวิทยาเซรุ่มผ่านทางน้ำเหลืองหรือทดสอบกรดนิวคลีอิก ซึ่งทั้งซับซ้อนและ/หรือราคาสูงเกินไปสำหรับกลุ่มประเทศที่มีงบประมาณจำกัด มีระบบสาธารณสุขที่ไม่เข้มแข็งนัก หรือมีทั้ง 2 ปัจจัยประกอบกัน จึงจำเป็นต้องมีวิธีการตรวจหาเชื้อที่ราคาย่อมเยากว่านี้ 

เป็นเรื่องน่ายินดีที่องค์การอนามัยโลกเปิดเผยว่าบรรดาผู้นำทั่วโลกตั้งมั่นจะร่วมกันกำจัดไวรัสตับอักเสบซีซึ่งเป็นภัยคุกคามหลักทางสาธารณสุขให้ได้ โดยตั้งเป้าจะรักษาผู้ป่วยไวรัสตับอักเสบซีทั่วโลกให้ได้ 80% ภายในปี 2573 

การถ่ายเลือดหรือการผ่าตัดอื่นๆ จะต้องเลือกทำที่สถานพยาบาลซึ่งมีมาตรการป้องกันและควบคุมการติดเชื้ออย่างเหมาะสม เช่นเดียวกับการจัดการและกำจัดหลอดฉีดยารวมถึงขยะทางการแพทย์ได้อย่างเหมาะสมเช่นกัน

นอกจากนี้ยังควรสวมถุงยางอนามัยอย่างถูกต้องทุกครั้งเพื่อป้องกันการสัมผัสกับเลือดระหว่างการมีเพศสัมพันธ์

ปัจจุบัน องค์การแพทย์ไร้พรมแดนผลักดันการใช้ยาต้านไวรัสกลุ่มที่ออกฤทธิ์โดยตรง (DAA) ในการรักษาไวรัสตับอักเสบซี ซึ่งยานี้ยับยั้งการเพิ่มจำนวนไวรัสได้อย่างมีประสิทธิภาพและปลอดภัย  การประเมินสถานการณ์ในปี 2562 พบว่ามีผู้ป่วยเพียง 9.4 ล้านคนทั่วโลกที่ได้รับการรักษาด้วยสูตรยารักษาไวรัสตับอักเสบซี ทำให้ยังมีผู้คนอีก 48.6 ล้านคนที่ยังคงรอคอยการเข้าถึงยารักษาที่ปลอดภัยและมีประสิทธิภาพมากกว่าอย่างยากลุ่ม DAA เพื่อรักษาการติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซี

การที่มีประวัติเคยติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซีไม่ได้ทำให้ร่างกายมีภูมิคุ้มกันต่อการติดเชื้อไวรัสสายพันธุ์เดิมหรือสายพันธุ์อื่นๆ ในอนาคต การติดเชื้อสำทับหรือการติดไวรัสตับอักเสบซีมากกว่าหนึ่งสายพันธุ์เป็นสิ่งที่อาจเกิดขึ้นได้หากยังมีพฤติกรรมเสี่ยงต่อการติดเชื้อไวรัสตับอักเสบซี อย่างการฉีดยา